باستان شناسی و گونه شناسی دستکندهای خُرّمی فارس؛ آثاری برای جهانی شدن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته کارشناسی ارشد ایران شناسی، دانشگاه بین المللی امام رضا

چکیده

معماری دستکند به­ دلیل دربرداشتن ویژگیهای باستان­شناختی و هنر اقوام ایرانی در پیوند با طبیعت، همچنین استفاده بهینه از توانمندیهای بومی در شناسایی تحولات تاریخی ایران بسیار مهم و شایسته پژوهش است. با توجه به اینکه مطالعات محدودی در این خصوص در فارس انجام شده است، این پژوهش به مطالعه موردی این گونه از معماری در خرّمی فارس می­پردازد. خرّمی (صفاشهر) از شهرهای تاریخی و کهن ایران است که در شهرستان خّرم­بید در شمال استان فارس واقع شده­­ و آثار تاریخی کشف­شده در آن متعلق به دوره­ های گوناگون تاریخی است. شمارگان دستکندهای کشف­شده در این منطقه تاریخی، تا کنون به 3300 مورد رسیده و با توجه به بررسیهای باستان­شناختی، تاریخ ساخت آنها از دوران باستان آغاز شده و تا اواخر دوره قاجار استمرار یافته­ است. لذا معرفی، گاهنگاری، گونه­ شناسی و همچنین بررسی ساختار گونه ­شناسی و هنر ناملموس سنتی و بومی این شیوه از معماری در خرّمی فارس (همگی بر پایه نویافته‌های علمی و باستان­شناختی) هدف این پژوهش است. ساختارشناسی دستکندهای تاریخی خرّمی اعم از نوع کاربری و معماری (سکونتگاهی، دامپروری، مخفیگاهی، دفاعی و امنیتی، تدفینی و ذخیره­ گاهی)، به­عنوان میراث فرهنگی ملموس؛ و چگونگی هنر بومی و سنتهای مردمان این منطقه به ­عنوان میراث فرهنگی ناملموس؛ در این پژوهش مورد بررسی قرار می­ گیرد. نتایج و یافته­ های این پژوهش نشان می‌دهد که دستکندهای خرّمی فارس از جهت ژرفـا، گونه­ شنـاسی، کاربـری، ساختـار و نظام شبـکه­ ای و طبقـاتی، و خصوصاً شمارگان بی ­نظیر در سطح ایران از یک سو؛ و از جهت هنرهای بومی معماری و ادوار گوناگون تاریخگذاری ­شده برای آن از سوی دیگر؛ منحصربه ­فرد بودن، شاخصها و قابلیت جهانی شدن را داراست و حفاظت از آن ضروری به ­نظر می­ رسد.               

کلیدواژه‌ها


الف) کتاب­شناسی
اشرفی، مهناز؛ «پژوهشی در گونه شناسی معماری دستکند»، نامه معماری و شهرسازی، دوره  4، شماره 7، پاییز و زمستان 1390، ص­ص 25-47.
بهار، مهرداد؛ پژوهشی در اساطیر ایران، ویراستار: کتایون مزداپور، تهران: مؤسسه انتشارات آگاه.
پوپ، آرتـور آ.؛ واکرمـن، فیلیپـس؛ سـیری در هنـر ایـران، ترجمـه نجـف دریابنـدی، تهـران: انتشـارات علمـی و فرهنگی، 1387.
حسینی فسایی، میرزا حسن؛ فارسنامه ناصری، به تصحیح منصور رستگار فسایی، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1367.
حیدری فرد، جابر؛ «بررسی باستان­شناسی گورستانهای تاریخی فارس»، شیراز: آرشیو اداره کل میراث فرهنگی فارس (منتشرنشده)، 1384.
حیدری فرد، جابر؛ «بررسی معماری و گونه­ شناسی دستکندهای خرّمی»، دومین همایش بین ­المللی میراث دستکند، همدان، پاییز 1397.
حیدری فرد، جابر؛ «درآمدی بر دستکندشناسی فارس»، شیراز: آرشیو انجمن پژوهشگران فارس (منتشرنشده)، 1382.
حیدری فرد، جابر؛ «معرفی و بررسی باستانشناسی و دستکندهای تاریخی فارس»، شیراز: آرشیو اداره کل میراث فرهنگی فارس (منتشرنشده)، 1381.
حیدری فرد، جابر؛ «نویافته هایی از دستکندهای تاریخی فارس»، نسیم زاگرس، شماره 3، زمستان 1383، چاپ دوم، ص­ص 3-7.
ساروخانی، زهرا؛ «شهرهای زیرزمینی ایران»، چکیده مقالات اولین همایش معماری دستکند، تهران: انتشارات پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 1391.
سینایی، سید عطاءالله؛ «ایلات، طوایف و هویت ایرانی»، مطالعات ملی، شماره 52، زمستان 1391.
شریفی، مهدی؛ «تحلیل الگوهای اتریمه در بهینه­ سازی مصرف انرژی در اقلیم­های سرد»، مجموعه مقالات اولین همایش ملی معماری پایدار، 1388.
فرای، ریچارد ن.؛ میراث باستانی ایران، ترجمه مسعود رجب­ نیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1344.
کومُن، فرانتس؛ آیین پررمزوراز میترایی، اسرار آیین میترایی، ترجمه هاشم رضی، تهران: نشر بهجت، 1393.
گیرشمن، رومن؛ هنر ایران در دوره پارت و ساسانی، ترجمه بهرام فره­ وشی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، 1378.
منگلی، محمد؛ ابویی، رضا؛ «بازشناسی ویژگیهای منحصربه­ فرد سکونتگاه­های روستایی ایران؛ نمونه موردی مجموعه میراث جهانی میمند»، فصلنامه مطالعات و برنامه ­ریزی سکونتگاهی انسانی، زمستان 1396، شماره 41، ص­ص 785-802.
همایون، غلامعلی؛ «فلسفه معماری صخره­ ای و تمرکز در روستای میمند کرمان»، فرهنگ معماری ایران، تهران: انجمن حفاظت از آثار باستانی، 1354.
همتی ازندریانی، اسماعیل؛ خاکسار، علی؛ «نگاهی به پژوهشهای باستان­شناختی مجموعه معماری دستکند زیرزمینی ارزانفود همدان»، مجموعه مقالات همایش بین­المللی باستان­شناسان جوان، 1354.
ب) مصاحبه ­ها‌
- حیدری فرد، ایاز؛ 2 آبان 1384.
- حیدری فرد، عباس؛ 12 آبان 1384.
- ساریخانی خرمی، محمدحسین؛ 26 مهر 1383.
- شریفی، حسن؛ 7 مهر 1392.
- طیبی، حسن؛ 13 آذر 1384.
- طیبی، شفیع آقا؛ 20 فروردین 1391.
- کریمی خرمی، خان­علی؛ 20 تیر 1397.